ऐतिहासिक सन्दर्भ र प्रेरणाको स्रोत : कमरेड पुष्पलाल श्रेष्ठको जीवन राजनीतिक दृष्टिले मात्र होइन, दार्शनिक दृष्टिबाट पनि गहिरो प्रेरणाको स्रोत हो।
वि.सं. १९८१ असार १५ गते रामेछापको धार्मिक, जातीय, सामन्तीय जकडभित्र जन्मेका पुष्पलालले बाल्यकालमै पारिवारिक बलिदानको सबल अभिप्रेरणा पाए। १९९७ सालमा दाजु गंगालालको शहादतको पूर्वसन्ध्यामा भएको भेट र त्यो ऐतिहासिक भनाइ, “मैले प्रजातन्त्रको निमित्त बालेको दियोलाई तैंले प्रज्ज्वलित गर्नेछस्,” नेपाली राजनीतिमा एक युगान्तकारी चेतनाको बीउ बनेको थियो।
उनले राजनीतिलाई व्यक्तिगत पद वा लाभका लागि होइन, सामाजिक रुपान्तरण र वर्गीय मुक्तिको ऐतिहासिक मिशनका रूपमा लिएका थिए।
संगठनात्मक सुरुवात र वैचारिक स्पष्टता वि.सं १९९८ सालमा ‘नेपाली प्रजातान्त्रिक संघ’ को गठनदेखि लिएर २००६ सालमा “नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना”सम्मको यात्राले पुष्पलालको राजनीतिक परिपक्वता मात्र होइन, एक गहिरो ऐतिहासिक भौतिकवादी दृष्टिकोण विकास हुँदै गएको संकेत गर्छ।
पार्टीको सदस्यता रगतको हस्ताक्षरसहित गर्नुपर्ने सर्तले उनले राजनीतिक कार्यलाई संघर्ष, समर्पण र त्यागसँग गाँसेको देखिन्छ।
सन् १९४९ मा प्रकाशित कम्युनिष्ट घोषणापत्रको नेपाली अनुवादले उनले केवल राजनीतिक मात्र होइन, दार्शनिक भाषिक क्रान्तिको पनि थालनी गरेका थिए। उनले “जनता” लाई “इतिहासको चालक शक्ति” भनेर हेरे, जुन दृष्टिकोण अघिल्ला धार्मिक मिथ्यावादी विचारधाराभन्दा कोसौँ अगाडि थियो।
द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद र धार्मिक अन्धविश्वासको पर्दाफास : पुष्पलालको ठूलो योगदान भनेको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी विश्वदृष्टिकोणलाई नेपाली समाजमा प्रविष्ट गराउनु हो। धार्मिक भाग्यवाद, जातीय दम्भ, र राजसी गुणगानमा रमाइरहेको समाजलाई उनले संघर्ष र श्रमको दृष्टिकोणबाट पुनःपरिभाषित गरे।
उनी समाजलाई वर्गीय शोषणको ऐतिहासिक विश्लेषणमार्फत बुझ्न आग्रह गर्थे। उनका अनुसार-
“ईश्वर वा भाग्य होइन, मानवको श्रम, संघर्ष र सचेतन क्रियाकलाप नै सामाजिक परिवर्तनको मूल इन्धन हो।”
यो दृष्टिकोण एक दार्शनिक उथलपुथल थियो, जसले न केवल धर्माधारित सत्ता संरचनालाई चुनौती दियो, बरु जनताको पक्षमा राजनीति केन्द्रित गर्यो।
पार्टीभित्रको गुटबन्दी र विचारको अवमूल्यन : पुष्पलालको विचार स्पष्ट, सुसंगत र क्रान्तिकारी थियो। तर, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी स्थापनाको केही समयमै उनले अनुभूति गरे कि सत्ताको मोहमा डुबेका केही नेताहरूले क्रान्तिको मूल भावना भन्दा अवसरवादलाई अँगाल्न थालेका छन्।
२००८ सालमा राजावादी नजिकका र संशोधनवादी गुट मिलेर पुष्पलाललाई महासचिवबाट हटाउनुले देखायो-सच्चा क्रान्तिकारीलाई संस्थागत राजनीति र सत्ता केन्द्रित शक्तिहरूले स्थान दिन सक्दैनन्।
यो घटनाले एउटा गहिरो प्रश्न उठाउँछः
“क्रान्तिको नेतृत्व – विचारले गर्ने कि संख्या र शक्ति सन्तुलनले?”
पुष्पलालले विचार र मूल्यमा टिके। तर, इतिहासमा शक्तिको खेल चलिरह्यो।
पहिलो महाधिवेशन – संशोधनवादको उदय र षड्यन्त्रको शुरूवात : वि.सं २००६ सालमा स्थापना भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको पहिलो महाधिवेशन २००८ सालमा सम्पन्न भयो। पार्टी स्थापनाकालदेखि नै वर्गीय दृष्टिकोण र जनवादी राजनीतिक मार्गदर्शनमा पुष्पलाल अग्रणी थिए। तर २००८ सालको महाधिवेशन पार्टीको राजनीतिक र वैचारिक दिशामा निर्णायक मोड थियो।
महाधिवेशनमा पुष्पलालको वर्गसंघर्ष र सशस्त्र क्रान्तिको मार्गदर्शनलाई राजनीतिक आधार मान्दै नीति कार्यक्रम पारित गरियो। तर सत्ताको नेतृत्व भने मनमोहन अधिकारीलाई सुम्पियो। यहीँबाट ‘कार्यदिशा त क्रान्तिकारी तर नेतृत्व भने सम्झौतावादी’ भन्ने विडम्बनाको शुरुआत भयो।
षड्यन्त्रको स्वरूप : राजावादी सत्ताका गुप्त निकायहरू कम्युनिस्ट पार्टीभित्रको मतभेदलाई उक्साउन सक्रिय थिए। पुष्पलालले तत्कालीन राजा त्रिभुवन र राजसंस्थाको प्रतिक्रियावादी चरित्रलाई स्पष्ट रूपमा आलोचना गरेकाले, सत्ताले उनीमाथि शंका गर्यो।
पार्टीभित्र संशोधनवादी धारले जनताको तत्काल समस्यालाई सुधारमार्फत समाधान गर्ने भनी जनविद्रोहको मार्गलाई ‘अवास्तविक’ भन्न थाले। नेतृत्वमा रहेकाहरूले क्रान्तिकारी विचारलाई ‘वस्तुगत परिस्थिति नसुहाउँदो’ भन्दै निष्क्रियता रोजे।
पुष्पलाल नीति कार्यक्रमका जनक भए पनि उनले नेतृत्व गुमाए। यो साँचो माक्र्सवादी परम्पराभन्दा उल्टो थियो -विचारमा अगुवा तर पदबाट वञ्चित। क्रान्तिकारीको आत्मा बोकेको पार्टी बाह्य संरचना र गुटबन्दीको बन्धक बन्न थाल्यो।
दोस्रो महाधिवेशन-राजावादी हस्तक्षेप र वैचारिक विचलन : दोस्रो महाधिवेशनको पृष्ठभूमि एकदमै तनावपूर्ण थियो। २०१२ सालमा राजा महेन्द्रले संसद विघटन गरेर प्रत्यक्ष शासन लिएका थिए। जननिर्वाचित सरकार अपदस्त भइसकेको थियो। यस्तो संकटग्रस्त परिवेशमा कम्युनिस्ट पार्टीको भूमिका निर्णायक हुनुपर्ने बेलामा पार्टी नेतृत्वको चरित्र पुनः संशोधनवादतर्फ झुक्यो।
यस अधिवेशनबाट केशरजंग रायमाझी महासचिव बने। पुष्पलाल फेरि अल्पमतमा परे। यहाँ महत्वपूर्ण प्रश्न उठ्छ-क्रान्तिकारी मार्गदर्शनको स्पष्ट दिशानिर्देशक पुष्पलाललाई किन नेतृत्वबाट हटाइयो?
राजावादी र गुप्त षड्यन्त्रहरू: रायमाझीले दरबारसँग प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष सन्धि गर्न थाले। पञ्चायती व्यवस्थालाई ‘शुद्धिकरण’ गरेर समाजवादतर्फ लैजाने भनाइ प्रचार गरियो – जसले क्रान्तिको आवश्यकतालाई नै निषेध गर्यो। उनले कम्युनिस्ट पार्टीलाई सत्ता समीकरणमा मिल्ने सौदाबाजीको यन्त्र बनाउने प्रयास गरे।
पुष्पलालको संघर्ष: उनले “राजावादी शोषण र सामन्ती सत्तासँग सम्झौता गर्न मिल्दैन” भन्दै स्पष्ट चेतावनी दिए।
पार्टीले जनताको बीचबाट विद्रोहको आँधी ल्याउने कार्यक्रम होइन, दरबारसँग वैधानिक सौदाबाजी गर्न खोजेको देखियो। यस महाधिवेशनपछि पार्टी झनै दुई धारमा विभाजित भयो –
क्रान्तिकारी मार्ग (पुष्पलाल)
राजासँग सहअस्तित्वको मार्ग (रायमाझी)
तेस्रो महाधिवेशन – आत्मसमर्पणको संस्थागत रूप : तेस्रो महाधिवेशनले पार्टीलाई खुला रूपमा दुई खेमामा विभाजित गर्यो। तुल्सीलाल अमात्य महासचिव बने। यो महाधिवेशनपछि कम्युनिष्ट आन्दोलन ‘एकीकृत कार्यदिशा’भन्दा बढी ‘गुटगत प्रतिस्पर्धा’मा परिणत भयो।
तुल्सीलाल अमात्य विचारमा संशोधनवाद हावी थिए। उनले सशस्त्र क्रान्तिको पक्षमा होइन, संसदीय अभ्यासमार्फत सुधारवादको विकल्पमा भरोसा गरे।
पुष्पलाल फेरि अल्पमतमा परे, यद्यपि उनले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादमा अडिग रहेर सामन्ती, पुँजीवादी, राजावादी विचारधारालाई नांगो पारिरहे। उनले वैज्ञानिक समाजवादको आधार निर्माण गर्न चाहे – तर पार्टीभित्रकै लचक विचारले त्यसलाई निष्प्रभावी पार्दै लग्यो।
तेस्रो महाधिवेशनबाट कम्युनिस्ट आन्दोलनको कार्यदिशा विचारभन्दा गुटमा सीमित भयो। कम्युनिस्ट आन्दोलन फूट र विशर्जनको शिकार बन्यो।
नौलो जनवादी कार्यक्रम: नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनको इतिहास बहुरेखीय मोड र संघर्षले भरिएको छ। सन् १९४९ मा पुष्पलालले कम्युनिष्ट पार्टी स्थापना गरेपछि यो आन्दोलनले वैचारिक, सांगठनिक र रणनीतिक उकाली-ओराली पार गर्दै आएको छ। यिनै मोडहरूमध्ये एक ऐतिहासिक मोड हो – वि.सं. २०२५ सालमा दिल्लीमा सम्पन्न गरिएको प्लेनम, जसले ‘नौलो जनवाद’ को औपचारिक घोषणा गरी कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई वैज्ञानिक आधारमा पुनर्संरचना गर्यो।
* दिल्ली प्लेनमको पृष्ठभूमि – संकट, विभाजन र खोज
वि.सं. २०१५ पछि नेपालमा संसदीय अभ्यास सुरू भएपनि राजा महेन्द्रको ‘राजनीतिक तख्ता पलट’ ले लोकतान्त्रिक सम्भावनालाई झट्का दियो। राणाशासनपछिको पहिलो मौका गुमेपछि नेपाली वाम आन्दोलनभित्र वैचारिक द्वन्द्व चर्किन थाल्यो।
वि.सं. २०१८ को पहिलो महाधिवेशनमा केशरजंग रायमाझी नेतृत्वको पक्षले राजसंस्थासँग मिलनको नीति लिएर क्रान्तिकारी पक्षलाई आघात पुर्यायो। त्यसपछि पुष्पलाल र अन्य प्रगतिशील नेताहरूले नयाँ क्रान्तिकारी धार निर्माण गरे, जसको पहिलो संगठित प्रयत्न थियो – वि.सं. २०२५ को दिल्ली प्लेनम।
* दिल्ली प्लेनम : स्वरूप र सहभागिता
यो पूर्ण महाधिवेशन थिएन, तर पार्टीको केन्द्रीय समिति, विस्तार समिति, क्षेत्रीय प्रतिनिधिहरू र वैचारिक कार्यकर्ताहरू सम्मिलित एउटा महत्वपूर्ण विस्तारित वैचारिक बैठक थियो।
सहभागीहरू:
पुष्पलाल श्रेष्ठ (प्रमुख नेता, वैचारिक प्रस्तुतकर्ता)
नारायणमान बिजुक्छे, मोहनविक्रम सिंह, निरौला, रामनाथ शर्मा, ऋषिकेश शाह आदि
भारतको CPI (एम) का पर्यवेक्षकहरू
नेपाली श्रमिक, विद्यार्थी, महिला संगठनहरूका प्रतिनिधिहरू
यस प्लेनममा भाग लिने अधिकांश कार्यकर्ता भूमिगत जीवन बिताइरहेका थिए। त्यसैले भारतको राजधानी दिल्लीमा यो बैठक आयोजना गरिएको थियो, जहाँ वैचारिक रूपान्तरणको कार्यक्रम संचालन भयो।
* नेपाली समाजको वर्गीय विश्लेषण
प्लेनमको प्रारम्भिक प्रस्तुतीमा पुष्पलालले नेपाली समाजको मार्क्सवादी विश्लेषण प्रस्तुत गर्दै भने:
“नेपाल न पूरै सामन्ती छ, न पूरै पूँजीवादी। यो एक मिश्रित, अर्धसामन्ती र अर्ध-औपनिवेशिक समाज हो।”
वर्ग संरचना:
शोषक वर्ग: सामन्त, दलाल पुँजीपति, भारतीय विस्तारवादसँग साँठगाँठ गरेका व्यापारी
शोषित वर्ग: गरिब किसान, खेतालो मजदुर, महिला, उत्पीडित जाति र जातीय समूह
यस वर्गीय विश्लेषणले नेपाली क्रान्तिको दिशा स्पष्ट गर्यो – पूँजीवादको विकास नगरीकन सिधा समाजवादमा फड्को हान्न सकिंदैन, त्यसैले जनताको लोकतान्त्रिक क्रान्ति आवश्यक छ।
* नौलो जनवादको औपचारिक प्रतिपादन
यही वर्गीय विश्लेषणको आधारमा नौलो जनवाद (People’s Democracy in Nepali context) को अवधारणा प्रस्ताव गरियो। यसले चीनको ‘नयाँ जनवाद’ बाट प्रेरणा लिए पनि नेपालकै विशिष्ट परिस्थिति अनुसार मौलिकरूपमा व्याख्या गरिएको थियो।
नौलो जनवादका मूल तत्त्वहरू:
नेतृत्व वर्ग: श्रमिक, किसान र उत्पीडित वर्ग
मुख्य उद्देश्य: सामन्तवाद, दलाल पुँजीवाद, साम्राज्यवादको अन्त्य
रणनीति: सशस्त्र प्रतिरोध, जनसंगठन निर्माण, जनगठन-जनमोर्चा
राज्यसत्ता: बहुदल, बहुजातीय, वैज्ञानिक-धर्मनिरपेक्ष राज्य निर्माण
क्रान्तिको स्वरूप: लोकतान्त्रिक बाटो हुँदै समाजवादी समाजतर्फको रूपान्तरण
* संशोधनवादविरुद्धको चेतावनी
वि.सं. २०२५ को प्लेनमले सोभियत संघ, भारतको CPI, र नेपालभित्रै देखिएको संशोधनवादप्रति कडा आलोचना गर्यो। खासगरी संसदीय बाटोलाई क्रान्तिको माध्यम बनाउने प्रवृत्तिलाई पुष्पलालले यस्तो भनी अस्वीकार गरे:
“संसद क्रान्तिको उपकरण होइन, क्रान्ति संसदको पर्याय होइन।”
मुख्य आलोचना गरिएको धाराहरू:
केशरजंग रायमाझीको राजावादी विचलन
संसदमार्फत समाजवाद सम्भव छ भन्ने भ्रान्ति
CPI शैलीको “शान्तिपूर्ण संक्रमण” को भ्रम
प्लेनमले जनक्रान्ति भनेको आन्दोलन, मोर्चा, र सशस्त्र संघर्ष को संयुक्त प्रक्रिया हो भन्ने कुरा बलियोसाथ अघि सारेको थियो।
* रणनीति र मोर्चा निर्माण
प्लेनमले तत्कालीन राजनीतिक शक्तिसँग गठबन्धनको रणनीति पनि बनायो।
गठबन्धनका खाका:
मुख्य शक्ति: मजदुर, किसान, विद्यार्थी, महिलाहरू
मित्र शक्ति: मध्यम वर्ग, साना व्यापारी, जातीय उत्पीडित समुदाय
विरोधी शक्ति: सामन्त, दलाल पुँजीपति, राजतन्त्र समर्थक
यसले जनमोर्चा, महिला संघ, विद्यार्थी संगठन लगायतका मोर्चा निर्माणका लागि मार्गदर्शन गर्यो, जसले वाम आन्दोलनलाई सामाजिक गहिराइसम्म पुर्यायो।
* समकालीन सन्दर्भमा नौलो जनवादको अर्थ
वि.सं. २०२५ को ‘नौलो जनवाद’ आज पनि प्रासंगिक छ – विशेषगरी जब संसदभित्रै क्रान्तिको गुनगान गर्नेहरू स्वयं दलाल–सामन्तसँग सहकार्य गर्छन्। राजनीतिक स्थायित्व को नाममा वर्गीय संघर्षको चिहान खन्नेहरूका लागि नौलो जनवाद फेरि नयाँ चेतना बन्न सक्छ।
आजको दलाल संसदीय राजनीति र वाम शक्तिको दिशाविहीनताबीच ‘नौलो जनवाद’ को विचारले निम्न कुरा स्मरण गराउँछ:
क्रान्तिको दिशा वर्गीय संघर्ष हो, सम्झौता होइन।
नेतृत्व जनतामा केन्द्रित हुनुपर्छ, सत्तामा होइन।
सामन्तवाद र विस्तारवादको विरुद्ध सधैं सतर्क रहनुपर्छ।
वि.सं. २०२५ को दिल्ली प्लेनम कुनै महाधिवेशन मात्र थिएन; यो वैचारिक जागरण र परिवर्तनको घोषणापत्र थियो। पुष्पलालको दृढता, वैचारिक स्पष्टता र वैज्ञानिक सामाजिक विश्लेषणले कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई मार्ग दिएको थियो।
आज पनि जब वामपन्थ पुनःसंरचनाको खोजीमा छ, २०२५ को दिल्ली प्लेनम र नौलो जनवाद फेरि एकपटक ‘पुनः पढिनुपर्ने दस्तावेज’ बनेको छ। केवल स्मरणका लागि होइन, वैचारिक नक्सांकनका लागि।
आज पुष्पलालप्रति सच्चा श्रद्धाञ्जली भनेको उहाँको विचार र बाटोलाई पुनर्स्थापित गर्नु हो-जहाँ-
“राजनीति सेवा हो, सत्ताभोग होइन”,
“संगठन परिवर्तनको माध्यम हो, सत्तारोहणको भर्याङ होइन”,
“दर्शन समाजको गतिशीलता बुझ्ने यन्त्र हो, अन्धआस्थाको प्रतिस्थापन होइन।”
पुष्पलाल केवल संस्थापक महासचिव मात्रै होइनन्, एक चेतनाका मूर्त रुप थिए। उनको जीवन एउटा प्रश्न हो समकालीन नेताहरूलाई-
“के तपाईं वर्ग संघर्षको पक्षमा हुनुहुन्छ कि सत्ता सम्झौतामा?”
“के तपाईं विचारलाई नेतृत्व दिनुहुन्छ कि व्यक्तिलाई पूज्नुहुन्छ?”
पुष्पलालले थालनी गरेको विचारयात्रा अझ अधुरो छ। तर ती विचारहरू अझै जीवित छन्-हर एक किसान, श्रमिक र उत्पीडित जनताको हृदयमा।
पुष्पलालप्रतिको सच्चा श्रद्धाञ्जली भनेको विचारलाई कर्ममा रूपान्तरण गर्नु हो-नारा होइन, व्यवहारमा क्रान्तिकारी प्रतिबद्धता देखाउनु हो।
