पर्व र आस्थाहरू पनि आजकाल डिजिटलाइजेसनको दौरमा प्रवेश गरिसकेका छन् । आज बिहानैदेखि ‘नागपञ्चमीको शुभकामना’ लेखिएका गुड–मर्निङ् सन्देशहरू मोबाइल र सामाजिक सञ्जालमा आउन थाले ।
म भने यस्ता धार्मिक पर्वहरूलाई केवल परम्पराको रूपमा होइन, सभ्यता विकासका चरण, मानवीय सोच, संस्कार, र धार्मिक भावना कसरी निर्माण भए भन्ने दृष्टिकोणबाट बुझ्न चाहन्छु ।
म हरेक पर्वको सामाजिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र मनोवैज्ञानिक पाटाहरू खोतल्न रुचाउँछु । यसैले यो सानो लेख विशेषतः नागपञ्चमीको विषयमा केन्द्रित छ ।
सर्प जीवप्रति श्रद्धा, भय र परम्पराको मिसावट भएर प्राचीन मानवीय सभ्यताको गहिरो मनोविज्ञान झल्काउँछ ।
मानव सभ्यतामा सर्पसँगको सम्बन्धः डर, श्रद्धा र सहअस्तित्वको संस्कृति:

सभ्यताको आरम्भ सधैंजसो नदी, खोल्सो, र ओसिलो जमिनबाट भएको पाइन्छ । यहीँ मानिसले पहिलोपटक अन्न उमार्यो, पशुपालन ग¥यो, र बस्ती बसाल्यो । तर यही उपजाउ भूमिमा बसोबास गर्ने अर्का जीव थिए—सर्पहरू, विशेषतः विषालु जातिहरू र विशाल अजिंगरहरू ।
आदिम मानिसको लागि यी प्राणीहरू जीवन र मृत्युका सीमारेखाजस्ता थिए ।

समयसँगै यही डर श्रद्धामा बदलियो । कालान्तरमा धर्म बन्न पुग्यो । धर्मको क्रोनोलोजी यही हो ।
यसरी जन्मियो—नाग पूजा, र कालान्तरमा नागपञ्चमीजस्तो पर्व । यो केवल धार्मिक संस्कार होइन, सभ्यता, मनोविज्ञान र प्रकृतिसँगको संवाद पनि हो ।
१. सभ्यताको विकास, नदी किनार र सर्पको उपस्थिति
नदी सभ्यतासँग सर्पको सहबास
प्राचीन सभ्यता सँधै नदी किनार र ओसिलो जमिनमा विकसित भयो । मेसोपोटामिया, नाइल, सिन्धु, याङ्त्से, र नेपालको सप्तनदी क्षेत्रसम्म।
भिजेका, न्यानो र घाँसे भूमिहरू सर्पहरूको स्वाभाविक वासस्थान हुन् । मानवीय संघर्ष
मानिसले खेत जोत्न, घर बनाउन, बाख्रा चराउन थालेपछि सर्पसँग प्रत्यक्ष मुठभेड भयो ।
विषालु सर्पको डसाइ मृत्यु निम्त्याउने भएकोले मानिसको मनमा भय गहिरो बस्यो । यसबाट सर्पलाई “भय–देवता“ बनाउँदै पूजा गर्ने संस्कारको बीउ रोपियो ।
२. नागपूजाको उदयः पौराणिकता र इतिहासको संगम
पौराणिक चरित्रहरूः शेषनागः विष्णुको शय्या, ब्रह्माण्डलाई थाम्ने शक्ति। वासुकीः समुद्र मन्थनमा रस्सीका रूपमा। तक्षकः राजा परीक्षितलाई डस्ने नाग। यी पात्रहरू प्राकृतिक भयलाई पौराणिक रूपान्तरण गरेर सांस्कृतिक चेतनामा समाहित गरिएका छन्।
ऐतिहासिक नागवंशी राज्यहरूः झारखण्ड, छत्तीसगढ़, नागपुर, ओडिशा आदि क्षेत्रमा नागवंशी शासकहरूले सर्पलाई कुल–देवता माने । बौद्ध र जैन ग्रन्थहरूमा पनि नागराजाहरू (जस्तै मुछिलिन्द) को उल्लेख पाइन्छ, जसले बुद्धको रक्षार्थ भूमिका खेले।
३. नागपञ्चमी पर्वः डर र सहअस्तित्वको सांस्कृतिक सम्झौता पर्वको समयः श्रावण शुक्ल पञ्चमी, वर्षातको चरम बेला — जब सर्पहरू बासस्थानबाट निस्केर खेत, गोठ, बस्तीमा देखा पर्छन्। पूजाको स्वरूपः सर्पको मूर्तिमा दूध, अक्षता, दुबो चढाइन्छ। भित्तामा नागको चित्र बनाई पूजा गरिन्छ, कथा सुनाइन्छ। व्यवहारिक सन्देशः “हामी तिमीलाई पूजा गर्छौं, तिमी हामीलाई डस्नु हुन्न“ —
सांस्कृतिक सन्धि, मनोवैज्ञानिक सुरक्षा, र सहअस्तित्वको संकेत।
४. वैज्ञानिक दृष्टिकोणः मिथक र यथार्थको द्वन्द्व दूध चढाउने भ्रमः सर्प पूर्णरूपमा मांसाहारी जीव हो . भ्यागुता, मुसा, माछा आदि खान्छन्। सर्पसँग ल्याक्टेस इन्जाइम हुँदैन, त्यसैले दूध पचाउन सक्दैन। निरन्तर दूध खुवाएमा स्वास्थ्य गडबडी या मृत्यु हुन सक्छ। दूध खाएको देखिनु को कारण ? प्यासले ग्रस्त वा कमजोर बनाइएको सर्पलाई दूध नजिक राख्दा ‘चुस्ने’ देखिन सक्छ, तर त्यो भोक होइन, संघर्ष हो। काँचुली फेर्ने प्रकृयाः सर्पले नियमित रूपमा काँचुली फेर्छ (भ्अमथकष्क) — विकास, पुनर्जन्म र रूपान्तरणको प्रतीक। यही कारण सर्पलाई हिन्दू दर्शनमा ’शक्ति रूपी नाशक–सृष्टिकर्ता’ रूपमा व्याख्या गरिएको हो।
५. मनोवैज्ञानिक पक्षः डरबाट श्रद्धातर्फको यात्रा आदिम मनमा सर्पको स्थानः चुपचाप, अप्रत्याशित र घातक प्राणी भएकोले सर्पप्रति आदिम मस्तिष्कमा गहिरो भय ( (reptilian fear reflex) ) विकसित भयो । पूजा = डरको नियन्त्रणः डरलाई सम्मान, श्रद्धा र संस्कारमा रूपान्तरण गर्ने परम्परा —
“ritualized fear management को उत्कृष्ट उदाहरण हो नागपूजा ।
पारिस्थितिकीय र कृषिपरक दृष्टिकोण सर्प = जैविक मित्र सर्पले मुसा, किराफट्याङ्ग्रा, खेतको बाली खाने जीवहरू सिध्याउँछ —
कृषकको मित्रको भूमिका।
सर्पविनाश = असन्तुलन
ड्ड सर्प विनाशले जैविक सन्तुलन बिथोल्छ — त्यसैले पूजाको माध्यमबाट “हामी मारी हाल्दैनौं, तिमी पनि नडस“ भन्ने सहअस्तित्व दर्शन फैलियो।

तालिकामा सारांश
पक्ष विवरण
धार्मिक नागदेवता, शक्ति र सृष्टिको प्रतीक
सामाजिक सहअस्तित्व र डर व्यवस्थापन
वैज्ञानिक सर्प दूध नखाने जीव, काँचुली फेर्ने विकास चक्र
मनोवैज्ञानिक डरलाई श्रद्धामा रूपान्तरण
पर्यावरणीय कृषिमा सर्पको सकारात्मक भूमिका
निष्कर्ष
नागपञ्चमी वा नाग–पूजा केवल अन्धविश्वास होइन—यो मानव सभ्यताको डर, श्रद्धा, विज्ञान र सहअस्तित्वको एकैचोटि समाहित साङ्गठनिक अभ्यास हो।
जहाँ यन्त्र–सभ्यताले सर्पलाई मारेर नियन्त्रण गर्न खोज्छ, त्यही आदिम चेतनाले डरलाई संस्कारमा रूपान्तरण गरेर सर्पसँग सह–बासको प्रयास गर्छ।
सर्पलाई दूध चढाउने परम्परा वैज्ञानिक रूपमा निराधार भए पनि त्यो मानव मनोविज्ञानको गहिरो आवश्यकता—डरको सामना संस्कारबाट गर्ने प्रवृत्तिको उपज हो। प्राणमञ्च मासिकका नियमित स्तम्भकार समेत रहेका पिटरकाे प्रस्तुत विचार उनकाे फेसबुक वालबाट लिएकाे हाैँ । -सम्पादक