मानव सभ्यताको इतिहास वर्गीय विभाजन र सामाजिक असमानताका संरचनाहरूको इतिहास हो। आदिम समाजमा कार्यविभाजन जीवन निर्वाहको स्वाभाविक प्रक्रिया थियो- कोही शिकार गर्थे, कोही खेती, कोही औजार बनाउँथे। तर, यो पेशागत विभाजन कालान्तरमा जन्मआधारित सामाजिक वर्गीकरणमा परिणत भयो। यही वर्गीकरणको एक दीर्घरूपी र संस्थागत रूप नै “जातिप्रथा” हो। नेपालजस्तो सांस्कृतिक र जातीय विविधतायुक्त समाजमा, यो प्रणालीले केवल सामाजिक हैसियत मात्र होइन, व्यक्तिको जीवनको मूल्य र अधिकार नै निर्धारण गरेको छ।
जनशास्त्रीय दृष्टिले हेर्दा, भारतीय उपमहाद्वीपको वैदिक सभ्यता नै जातिप्रथाको ऐतिहासिक बीजस्थल हो। ‘ऋग्वेद’ को “पुरुषसूक्त” मा मानव शरीरका विभिन्न अङ्गहरूबाट चार वर्णहरूको उत्पत्तिको मिथक प्रस्तुत गरिएको छ-
ब्राह्मण मुखबाट, क्षत्रीय बाहुबाट, वैश्य जाँघबाट र शूद्र पाउबाट।
यो प्रतीकात्मक अवधारणाले कार्यविभाजनलाई “दैवी व्यवस्था”को रूपमा चित्रण गर्यो। आरम्भमा यो कर्मप्रधान वर्णव्यवस्था थियो- मानिसले आफ्नो कर्म र योग्यता अनुसार स्थान पाउँथ्यो। तर, समयक्रममा यो प्रणाली जन्मप्रधान जाति व्यवस्थामा रूपान्तरित भयो।
मनुस्मृति र अन्य धर्मशास्त्रहरूले यस परिवर्तनलाई संस्थागत गरे- जसमा ब्राह्मण ज्ञान र यज्ञका अधिकारी, क्षत्रीय शासनका रक्षक, वैश्य व्यापारका सञ्चालक र शूद्र केवल सेवा प्रदायकका रूपमा बाँडिए। यसले धार्मिक वैधता मार्फत असमानतालाई पवित्र बनायो।
नेपालमा जातिप्रथाको सुरुवात मल्लकालदेखि कानूनी रूप लिन थाल्यो। मल्लराजाहरूले भारतको वर्ण परम्परालाई आफ्नो प्रशासन र समाजमा समावेश गरे। मल्लकालीन शिलालेख र ताम्रपत्रहरूमा ब्राह्मण र क्षत्रीयहरूलाई भूमिदान, पूजा र शिक्षा अधिकार दिइने उल्लेख पाइन्छ, जबकि शूद्र समुदायहरूलाई राज्य सेवाबाट वञ्चित गरिन्थ्यो।
राणाशासनमा आएर यो प्रणाली अझ कठोर बन्यो। सन् १८५४ (वि.सं. १९१०) को “मुलुकी ऐन” ले सम्पूर्ण नेपाली जनतालाई कानूनी रूपमा जातीय वर्गमा बाँड्यो- “पानी चल्ने र पानी नचल्ने”, “छुत र अछूत”। यसले धर्मशास्त्रमा रहेको असमानतालाई राज्यद्वारा अनुमोदित संरचनामा रूपान्तरण गर्यो। जनशास्त्रीय दृष्टिले हेर्दा, यो “सांस्कृतिक उत्पीडनको राज्यीय रूप” थियो, जसले समुदायबीच सामाजिक दूरी र वर्गीय अन्तरिकरणलाई स्थायी बनायो।
जनशास्त्रका सिद्धान्तहरू अनुसार, हरेक समाजले सामाजिक नियन्त्रणका लागि कुनै न कुनै प्रतीकात्मक प्रणाली (symbolic order) विकास गर्छ। हिन्दू धर्मका सन्दर्भमा धर्मशास्त्र र मिथक नै त्यस्तो उपकरण बने।
“ब्राह्मण पवित्र जन्मबाटै पवित्र” र “शूद्र अपवित्र जन्मबाटै अपवित्र” जस्ता भनाइहरूले असमानतालाई दैवी न्यायको स्वरूपमा रूपान्तरण गर्यो।
यसरी धर्म केवल आध्यात्मिक आस्था रहेन; यो सत्ताको साधन बन्यो- जसले ज्ञान, भूमि, र अधिकारको एकाधिकार उच्च वर्गमा केन्द्रित गर्यो।
नेपालमा “पानी बिग्रने” वा “अछूत छोइने” जस्ता अवधारणाहरूले सामाजिक दूरीलाई धार्मिक औचित्यता दिए। जनशास्त्रीय दृष्टिले, यी प्रथाहरू केवल धर्मको परिणाम थिएनन्- ती सांस्कृतिक व्यवहारको संस्थागत रूप हुन् जसले शक्ति सन्तुलन कायम राख्थे।
आधुनिक मानवविज्ञान र आनुवंशिकी (genetics) ले देखाउँछ-
मानव प्रजातिका सबै सदस्यहरूको डीएनए संरचना ९९.९% समान हुन्छ।
अर्थात्, कुनै जाति, रंग वा भौगोलिक समूहबीच कुनै मौलिक जैविक भिन्नता छैन।
जातिप्रथा त्यसैले सांस्कृतिक कल्पना (social construct) हो, जैविक यथार्थ होइन।
१९५० पछि विकास पाएका सांस्कृतिक सापेक्षता (Cultural Relativism) र संरचनात्मक मानवविज्ञान (Structural Anthropology) का सिद्धान्तहरूले जातिवादलाई सांस्कृतिक अर्थमा “सत्ताको उत्पादन” र “आदर्शीकृत भेद”को रूपमा व्याख्या गर्छन्।
जातिप्रथाले केवल आर्थिक र सामाजिक अवसरहरू नै होइन, मानिसको मानसिक अस्तित्वमा पनि गहिरो चोट पुर्यायो।
तल्लो जातिका व्यक्तिहरूमा “आत्महीनता”, “हीनभाव” र “सामाजिक अपराधबोध” जस्ता मनोवैज्ञानिक अवस्थाहरू देखिन्छन्।
जनशास्त्रीय रूपमा हेर्दा, यसले “सांस्कृतिक हिंसा” (cultural violence) को रूप लिन्छ- जहाँ उत्पीडन धार्मिक वा सांस्कृतिक मान्यताका माध्यमबाट वैध बनाइन्छ।
शिक्षा र रोजगारीमा असमान पहुँचले सामाजिक गतिशीलता (social mobility) रोक्यो। यही कारण, जातिप्रथा केवल नैतिक समस्या होइन, विकास अवरोधको संरचनागत कारण पनि हो।
राणाशासनको पतनपछि नेपालले क्रमशः समानताको दिशामा प्रस्थान गर्यो।
२०१९ सालको संविधानमा पहिलोपटक समान अधिकारको घोषणा भयो।
२०५८ र २०७२ का संविधानहरूले जातीय भेदभावलाई गैरकानूनी ठहर गरे।
शिक्षा, आरक्षण नीति (affirmative action), र मानव अधिकार आन्दोलनहरूले तल्लो जातिहरूको आवाजलाई बलियो बनाए।
तर, जनशास्त्रीय रूपमा हेर्दा, संरचनागत चेतना (structural consciousness) अझै परिवर्तन भएको छैन। कानूनी समानता भए पनि सांस्कृतिक चेतना पुरानै छ- यही कारण आज पनि सूक्ष्म रूपमा जातीय विभेद विद्यमान छ।
डिजिटल युगले जातिवादविरुद्धको आन्दोलनलाई नयाँ आयाम दिएको छ। सामाजिक सञ्जाल, मानवअधिकार आन्दोलन र अन्तर्राष्ट्रिय संवादहरूले जातीय भेदभावविरुद्ध साझा धारणा निर्माण गरिरहेका छन्।
तर, वास्तविक रूपान्तरणका लागि मानव चेतनाको सांस्कृतिक रूपान्तरण आवश्यक छ- जहाँ समानता धर्मभन्दा ठूलो मूल्य, र मानवता परम्पराभन्दा ठूलो सत्य ठहरिन्छ।
अन्ततः, जातिप्रथा मानव सभ्यतामा जन्मेको सबैभन्दा पुरानो सामाजिक विभाजन प्रणाली हो। यसको जरा धर्मशास्त्र र मिथकमा भए पनि, यसको प्रभाव समाज, राज्य, र मानसिक संरचनामा गहिरो छ।
जनशास्त्रीय दृष्टिले हेर्दा, जातिप्रथा केवल भूतकालको परम्परा होइन- यो सांस्कृतिक रूपले पुनरुत्पादित असमानताको प्रणाली हो।
यसको अन्त्य केवल कानूनी वा शैक्षिक प्रयासले सम्भव छैन; आवश्यक छ चेतनाको क्रान्ति, जसले सबै मनमा समानताको बीज रोप्नेछ।
मानव सभ्यताको वास्तविक उत्कर्ष तबमात्र हुनेछ, जब समाजले “उच्च र तल्लो”
