हरेक वर्ष डिसेम्बर १२ मा मनाइने सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज दिवस मनाइन्छ । सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज भन्नाले सबै नागरिकलाई आवश्यक स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र सुविधा सुनिश्चित गर्नु हो । यसको उद्देश्य मानिसहरूको स्वास्थ्य सुधार गर्दै, सबैलाई सस्तो, गुणस्तरीय र समयमै स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउनु हो। संसारभरि यो अवधारणा महत्वपूर्ण छ र नेपालमा पनि यसका लागि सरकार र विभिन्न संस्थाहरूले काम गरिरहेका छन् । तर नेपालमा स्वास्थ्य सेवाको अवस्था अझै असमानता रहेको छ र सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको लक्ष्य हासिल गर्नका लागि केही चुनौतीहरूको समाधान गर्नुपर्नेछ ।

नेपालमा स्वास्थ्य सेवाको वर्तमान अवस्था
नेपालको स्वास्थ्य सेवा प्रणालीले केही दशकअघि सुधारका थुप्रै प्रयास गरेको छ । सार्वजनिक स्वास्थ्य सेवा, निजी क्षेत्रको योगदान र सामुदायिक स्वास्थ्य सेवाले नेपालका नागरिकलाई स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउने काम गर्दै आएको छ। तथापि, स्वास्थ्य सेवामा असमानता र पहुँचको समस्याहरू अझै पनि प्रमुख चुनौती हुन् ।
१. स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको अभावः नेपालको ग्रामीण र दुर्गम स्थानहरूमा स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको अभाव अझै ठूलो समस्या हो । यहाँका नागरिकहरूले उपचारका लागि सामान्यतः लामो यात्रा गर्नुपर्ने हुन्छ। प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको संख्या बढाउनु र यी केन्द्रहरूको गुणस्तर सुधार गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

२. स्वास्थ्यकर्मीहरूको कमीः नेपालमा स्वास्थ्यकर्मीहरूको अभाव विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा छ । चिकित्सक, नर्स र अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरूको संख्या कम छ र यसले स्वास्थ्य सेवामा असमानता ल्याएको छ । यही कारणले, गाउँका जनतालाई गुणस्तरीय उपचार प्राप्त गर्न गाह्रो हुन्छ।
३. स्वास्थ्य बीमा र आर्थिक पहुँचः नेपालमा स्वास्थ्य बीमाको पहुँच अझै सीमित छ। धेरै मानिसहरूको आर्थिक अवस्था कमजोर रहेको कारण स्वास्थ्य सेवा लिन उनीहरूले औषधि र उपचारको खर्च भर्न नसक्ने समस्या छ । गरिबी र स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको असमानता ठूलो चुनौती हो ।
४. सार्वजनिक र निजी स्वास्थ्य सेवामा असमानताः नेपालमा निजी अस्पतालहरूको संख्या र सेवाहरू गुणस्तरीय भए पनि ती अस्पतालहरूको शुल्क धेरै महँगो छन् । यसकारण आर्थिक रूपमा कमजोर वर्गका मानिसहरूलाई गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्न कठिनाइ हुन्छ । यसले सार्वजनिक र निजी क्षेत्र बीचको असमानता झन् गहिरो बनाउँछ ।

स्वास्थ्य कवरेजको उद्देश्य र महत्व
सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको उद्देश्य भनेको सबैको लागि स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच र सस्तो उपचार सुनिश्चित गर्नु हो । यसका लागि सबै नागरिकलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा, जाँच, औषधि, उपचार र आपतकालिन सेवा बिना कुनै भेदभावको उपलब्ध गराइन्छ । स्वास्थ्य सेवा पहुँचको अभाव, भौतिक र आर्थिक असमानता, र स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तरमा भिन्नता भएका कारण, यूएचसी नेपालको लागि आवश्यक छ ।

नेपालमा सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको लागि के काम हुँदैछ ?
नेपाल सरकारले विभिन्न योजनाहरू र कार्यक्रमहरूको माध्यमबाट स्वास्थ्य सेवामा सुधार ल्याउने प्रयास गरेको छः
– स्वास्थ्य बीमा योजनाः नेपाल सरकारले स्वास्थ्य बीमा योजनाको माध्यमबाट स्वास्थ्य सेवामा पहुँच बढाउने प्रयास गरिरहेको छ । यो योजनाले नागरिकलाई स्वास्थ्य उपचारका लागि वित्तीय सुरक्षा प्रदान गर्छ । सरकारले यसलाई व्यापक बनाउने काम गरिरहेको छ, ताकि सबै नागरिकलाई यसबाट लाभ मिल्न सकोस्।

– स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको विस्तारः सरकार र विभिन्न विकास साझेदार संस्थाहरूले नेपालका दुर्गम र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवा केन्द्रहरूको निर्माण र सुदृढीकरणमा ध्यान दिइरहेका छन् । यसले ग्रामीण जनतालाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामा पहुँच बढाउँछ ।
– स्वास्थ्यकर्मीहरूको तालिम र संख्या वृद्धिः स्वास्थ्य सेवामा सुधार ल्याउनका लागि स्वास्थ्यकर्मीहरूको संख्या बढाउने र तिनीहरूको तालिममा सुधार गर्ने पहल भइरहेको छ । यो कदमले स्वस्थ जीवनका लागि आवश्यक स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्नमा मद्दत पुर्याउनेछ।

– स्वास्थ्य शिक्षा र जनचेतनाः स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको लागि जनतालाई स्वास्थ्यका बारेमा शिक्षा र जानकारी दिने महत्त्वपूर्ण छ । सरकारले स्वास्थ्य शिक्षा कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेर जनतालाई रोगको रोकथाम र स्वस्थ जीवनशैलीका बारेमा सचेत बनाउनका लागि काम गरिरहेको छ ।

चुनौतीहरू र समाधानका उपायहरू
नेपालमा सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज प्राप्त गर्नका लागि निम्न चुनौती रहेका छन्ः
– स्वास्थ्य सेवाको असमान पहुँचः ग्रामीण र शहरी क्षेत्रबीचको स्वास्थ्य सेवा पहुँचको भिन्नता अझै पनि स्पष्ट छ । यसलाई समाधान गर्नका लागि ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य केन्द्रहरूको संख्या र स्रोतहरूको सुदृढीकरण गर्न आवश्यक छ ।

– आर्थिक समस्याः धेरै मानिसहरूको आर्थिक अवस्था कमजोर भएकाले उनीहरूलाई स्वास्थ्य सेवा खर्च वहन गर्न गाह्रो हुन्छ । स्वास्थ्य बीमा र सरकारी सब्सिडी योजनाहरूको पहुँचलाई व्यापक बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ ।
– स्वास्थ्यकर्मीहरूको अभावः विशेषगरी दुर्गम क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्यकर्मीहरूको कमीको समस्या छ । यसका लागि सरकारले स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई प्रोत्साहन र उपयुक्त तालिम उपलब्ध गराउनु पर्छ ।

निष्कर्ष
सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेज नेपालको लागि एउटा महत्वपूर्ण लक्ष्य हो । यो लक्ष्य हासिल गर्नका लागि सरकारले, निजी क्षेत्र र नागरिक समाजले मिलेर काम गर्नु आवश्यक छ । स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच सुनिश्चित गर्दा हामी सबैलाई स्वस्थ जीवन र विकासको मार्गमा अगाडि बढ्न सक्नेछौं । त्यसैले स्वास्थ्य क्षेत्रको सुधार र सार्वभौमिक स्वास्थ्य कवरेजको प्राप्ति एक संयुक्त प्रयासका रूपमा अघि बढाउनु पर्छ । म मेरो सन्देश जिम्मेवार विभागहरूसम्म पु¥याउन चाहन्छु, जसले स्वास्थ्य सेवा सुविधामा सुधार ल्याउने जिम्मा लिएका छन् । आशा छ, आवश्यक परिवर्तन चाँडो कार्यान्वयन हुनेछ। यी दिनहरूको मात्र उत्सव मनाउनुले अर्थपूर्ण परिवर्तन ल्याउन सक्दैन । सरकारले फरक दृष्टिकोण अपनाएर छिटो निर्णय र कार्य गर्न आवश्यक छ । यदि तपाईं साँच्चिकै स्वास्थ्य सेवाको वास्तविक अवस्था देख्न चाहनुहुन्छ भने केही ग्रामीण क्षेत्रहरूमा जानुहोस्, जहाँ आज पनि मानिसहरूलाई ओआरएस र पेरासिटामोल जस्ता आधारभूत औषधिहरूको अभाव छ ।
म एक राम्रो नेपालको सपना देख्छु, जहाँ स्वास्थ्य सेवाहरू देशभरि समान र सुलभ रूपमा उपलब्ध हुनेछन् । यसले केवल जनताका लागि मात्र होइन हामी जस्ता समर्पित पेसेवरहरूको लागि पनि सेवा गर्न सजिलो बनाउनेछ, जसले साँच्चिकै राष्ट्रको सेवा गर्न चाहन्छौं । दुर्भाग्यवश जनशक्ति, बजेट, स्रोत र पहुँचको अभावका कारण हामीमध्ये धेरैलाई अरू देशमा सेवा गर्न जानु बाध्य बनिरहेको छ ।