सन् २०२५ सेप्टेम्बर ३ मा चीनको राजधानी बीजिङमा आयोजित भव्य सैन्य प्रदर्शनीले सम्पूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यान खिच्यो। विश्व राजनीतिमा शक्ति सन्तुलनको बहस भइरहेका बेला, चीनले प्रस्तुत गरेको सैन्य क्षमताले केवल आफ्नो प्रभुत्व देखाएन, बरु नयाँ ध्रुवीय गठबन्धनको संकेत पनि दियो। प्रदर्शनीमा चीनका राष्ट्रपति सी चिनफिङले स्पष्ट सन्देश दिए-“चीन अब केवल क्षेत्रीय शक्ति नभई वैश्विक सुरक्षा संरचनामा प्रमुख निर्णायक शक्ति बन्नेछ।”
यस प्रदर्शनीमा चीनले पहिलोपटक आफ्नो पूर्ण परमाणु त्रिमुखी क्षमता (land-sea-air nuclear triad) सार्वजनिक गर्यो। अत्याधुनिक अन्तरमहाद्वीपीय ब्यालेस्टिक मिसाइल, आणविक पनडुब्बी, र स्टेल्थ बमवर्षक विमान देखाइए।
साइबर युद्ध प्रविधि, कृत्रिम बुद्धिमत्ता-आधारित रक्षा प्रणाली, र ड्रोन स्वार्म जस्ता प्रविधिहरूले चीनलाई २१औं शताब्दीको सैन्य शक्तिको अग्रभागमा उभ्याएको छ। यो प्रदर्शनले चीनलाई केवल क्षेत्रीय शक्ति नभई विश्वव्यापी सैन्य निर्णायकको रूपमा स्थापित गर्ने प्रयास देखायो।
सबैभन्दा रोचक पक्ष भनेको रुस र उत्तर कोरियाको सक्रीय उपस्थिति थियो।
रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन र उत्तर कोरियाका नेता किम जोङ-उनको सहभागिताले चीनसँगको सैन्य-राजनीतिक साझेदारीलाई स्पष्ट सन्देश दियो। यो उपस्थिति केवल कूटनीतिक औपचारिकता थिएन, बरु पश्चिमी गठबन्धनविरुद्ध नयाँ ध्रुवीय गठबन्धन निर्माणको संकेत थियो।
युरोपेली संघ र अमेरिकाले यसलाई तानाशाही गठबन्धनको उदय भन्दै आलोचना गरे। उनीहरूको दृष्टिमा, यस प्रदर्शनीले नियम-आधारित अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थामाथि प्रत्यक्ष चुनौती दियो।
सम्भावित प्रतिबन्ध, सैन्य सहकार्य विस्तार, र इन्डो-प्यासिफिक क्षेत्रमा अमेरिकी सैन्य उपस्थितिको वृद्धि अब सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ।
सेप्टेम्बर ३ को सैन्य प्रदर्शनी केवल शक्ति प्रदर्शन मात्र नभई, विश्व राजनीति बहुध्रुवीयतामा प्रवेश गरिरहेको स्पष्ट संकेत हो।
एकातिर अमेरिका-युरोप-जापान-दक्षिण कोरिया, अर्कोतिर चीन-रुस-उत्तर कोरिया (र सम्भावित इरान) जस्ता ध्रुवहरू स्पष्ट रूपमा सतहमा देखिन थालेका छन्।
यो परिस्थितिले तीन सम्भावित भविष्य देखाउँछ-
(१) नयाँ शीतयुद्ध,
(२) सीमित क्षेत्रीय टकराव,
(३) शक्ति-सन्तुलित र सहअस्तित्व।
यीमध्ये कुन बाटो बलियो हुन्छ भन्ने कुरा मुख्यतया अमेरिका-चीन प्रतिस्पर्धा र साना मुलुकहरूको विदेशनीतिमा निर्भर रहनेछ।
यस प्रदर्शनीले दिएको मूल सन्देश भनेको-चीन अब केवल आर्थिक मात्र होइन, सैन्य शक्तिको क्षेत्रमा पनि स्वतन्त्र र निर्णायक ध्रुवको रूपमा उदाउँदैछ।
यसको क्षेत्रीय प्रभाव: भारतका लागि यो परिस्थिति निकै संवेदनशील छ। एकातिर भारत BRICS र SCO मा चीन-रुससँगै छ, तर अर्कोतर्फ अमेरिकासँग सुरक्षा र प्रविधि सहकार्य बढाइरहेको छ।
यदि चीन-रुस-उत्तर कोरिया मिलेर ‘सैन्य ब्लक’ जस्तै संरचना बनाउँछन् भने भारतलाई आफ्नो विदेश नीति अझ सन्तुलित राख्नुपर्ने हुन्छ।
नेपाल, बङ्गलादेश, श्रीलंका जस्ता मुलुकहरू चीनको लगानी (BRI परियोजना) मा जोडिएको कारणले अप्रत्यक्ष रूपमा यो ध्रुवसँग नजिक रहनुपर्ने दबाबमा पर्न सक्छन्।
चीन, रुस र उत्तर-कोरियाको हालैको संयुक्त उपस्थितिले केवल सैन्य शक्ति प्रदर्शन मात्र गरेन, बरु एक नयाँ वैकल्पिक शक्ति ध्रुव उदाउँदैछ भन्ने संकेत दियो। यो ध्रुवले सैन्य, आर्थिक, र वैचारिक तीनै स्तरमा पश्चिमी प्रभुत्वलाई चुनौती दिने सम्भावना बढ्दैछ।
यसको दीर्घकालीन परिणाम भने विश्व शक्तिसन्तुलनलाई अझै टकरावमुखी, प्रतिस्पर्धात्मक र बहुध्रुवीय बनाउनु हो।
बेजिङ परेडमा देखाइएको परमाणु त्रिमुखी, हाइपर्सोनिक/क्रूज मिसाइल, मानवरहित प्लेटफर्म (जस्तै “रोबोट वुल्फ”/टोरपेडो ड्रोन) र शी-पुटिन-किमको संयुक्त सन्देश। यसलाई ईयूले “तानाशाही गठबन्धन” भन्दै विश्व-व्यवस्थामाथि सीधा चुनौती भनेको छ।
अब गठबन्धन कस्तो बन्छ?
ब्लक-ए: अमेरिका-युरोप-जापान-दक्षिण कोरिया-अस्ट्रेलिया (इन्डो-प्यासिफिक सुरक्षामा जोडिन्छ)
ब्लक-बी: चीन-रुस-उत्तर कोरिया (सम्भावित रूपमा इरान), ‘ग्लोबल साउथ’ का केही साझेदारहरू (केही तटस्थ, केही समर्थक राष्ट्र)
परिणाम: प्रतिबन्ध-प्रतिबन्ध, निर्यात नियन्त्रण, टेक-डिकप्लिङ, सैन्य अभ्यास र नाकाबन्दी-जस्ता संकेतहरूको दोहोरो वृद्धिको सम्भावना बढेको छ। दक्षिण एशियामा प्रभाव: भारत दुई ढुङ्गाबीच-BRICS/SCO भित्र रहँदा पनि क्वाड/अमेरिकासँग सुरक्षा-टेक सहकार्य बढाउने; साना राष्ट्र (नेपाल, श्रीलंका, बङ्गलादेश) ले परियोजना-आधारित ‘क्यालिब्रेटेड नन-अलाइन्मेन्ट’ रोज्नेछन्।
रुस-युक्रेन मोर्चाका आपूर्ति सञ्जालमा उत्तर कोरियाको भूमिकाबारे बढ्दो संकेत; इन्डो-प्यासिफिकमा समुद्री “फ्रिक्शन”; प्रतिबन्ध कडा हुँदै जानु हो।
इन्डो-प्यासिफिक: टापु/समुद्री दाबीमा तातिने घर्षण, नाकाबन्दी-जस्तै “लिमिटेड ब्लॉकेड/इन्स्पेक्शन” अभ्यास, साइबर-ई.डब्ल्यू. (electronic warfare) स्तरमा तीव्रता आउन सक्छ।
युरोप/कोरिया थिएटर: रसद-सहयोग/हतियार-ट्रान्सफरमार्फत अप्रत्यक्ष भिडन्त; प्रत्यक्ष युद्ध तालिकामा नजाने तर उच्च-आवृत्ति तनाव बढाइरहने अवस्था बन्नेछ।
दक्षिण एशिया प्रभाव: बीमा/ढुवानी लागत, ऊर्जा मूल्य, परियोजना वित्तमा जोखिम प्रिमियम बढ्ने; रणनीतिक असन्तुलनका कारण साना अर्थतन्त्रले आपूर्ति झट्का भोग्नेछन्। सानो घटना “एस्केलेशन” भएर ठूलो दुर्घटना बन्ने-विशेषतः समुद्री/हवाई भौगोलिक क्षेत्रमा तनाव बढ्नेछ।
अमेरिका, युरोप, जापान र दक्षिण कोरियाले एकातिर सुरक्षा गठबन्धनलाई अझै विस्तार गर्नेछन्।
अर्कोतिर चीन, रुस र उत्तर कोरिया (सहित सम्भावित इरान) मिलेर वैकल्पिक सैन्य-आर्थिक ध्रुव बनाउने सम्भावना बढ्छ।
परिणामस्वरूप, नयाँ शीतयुद्ध-जस्तो प्रतिस्पर्धा सुरु हुन्छ, जहाँ सैन्य हतियार, प्रविधि, अन्तरिक्ष, साइबर युद्ध, र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थामा प्रभाव जमाउने होड चल्छ।
यो परिदृश्यमा, विश्व विभाजन गहिरो
